یکى از اهداف تربیتى که همواره مورد توجه مربیان بوده, پرورش روحیه خودباورى و اعتماد به نفس است. اتکاى به نفس عبارت است از این که انسان به خود تکیه کند, موفقیت و ناکامى را معلول افکار و اعمال خود بپندارد و به یارى دیگران چشم ندوزد. ریشه این کمال انسانى در وجود هر فردى نهفته است. کودک در سن سه سالگى به صراحت به خود آگاهی مى رسد و به تدریج به خود توجه پیدا مى کند(1), از این رو استقلال طلبى و بى نیازى از دیگران از ژرفاى احساسات بشرى و تمایلات فطرى سرچشمه مى گیرد. دین اسلام, نه تنها از این تمایل درونى جلوگیرى نکرده بلکه در جهت رشد و تعالى آن برنامه ریزى کرده است.
تفاوت اعتماد به نفس با خودپسندى
اعتماد به نفس که یک فضیلت اخلاقى است, نباید با نخوت و خودپسندى اشتباه شود, در اعتماد به نفس, تکیه بر واقعیت ها و تصویر منطقى از خویشتن است، در حالى که در خودپسندى, تصویرى افراطى و اغراق آ میز به چشم مى خورد و هرگز تصویر ذهنى با واقعیت تطبیق ندارد. بر این اساس, اسلام آن را معلول نارسایى عقل می داند و به شدت محکوم کرده است.
اعتماد به نفس و توکل
چه بسا تصور شود که اعتماد به نفس با اعتماد به حق و توکل منافات دارد, در حالى که در معناى اعتماد به نفس, نفى اتکاى به خدا لحاظ نشده است; انسان مؤمن با این که از سرمایه اعتماد به نفس برخوردار است اما هرگز خود را بى نیاز از خالق نمى داند, توکل , نقطه مقابل تکیه کردن بر غیر است. از پیامبر(ص) نقل شده که فرمود: از جبرئیل پرسید: توکل چیست؟ گفت: علم به این که مخلوق نفع و ضررى نمى رساند و بنده اى که مأیوس از کمک دیگران باشد, براى غیر خدا کارى انجام نمى دهد ، به غیر از خدا امید نمى بندد و از غیر خدا نمى ترسد و به غیر خدا طمع نمى ورزد (2). بنابراین تفسیر, ضریب قدرت روحى و مقاومت او در برابر مشکلات بالا مى رود.
آثار و فواید اعتماد به نفس
اعتماد به نفس آثار فردى و اجتماعى زیادى دارد که مهم ترین آن ها عبارت اند از:
1ـ موفقیت: یکى از عوامل مهم پیش رفت علمى و کامیابى در انسان, اعتقاد به توانایى هاى فردى است. مطالعات روان شناسان بارها نشان داده است که نگرش مثبت علت اصلى توفیق اشخاص در کارها. اعتماد به نفس, تردید و بى ثباتى را زایل مى کند. تحقیقات انجام شده در مدارس مختلف به ویژه مدارس استثنایى نشان مى دهد که هر قدر فرد احساس و نگرش مثبتى نسبت به خود داشته باشد, موفقیت بیشترى در امور تحصیلى از خود نشان مى دهد (3).
2ـ پایدارى در راه هدف: در سایه اعتماد به نفس و خودباورى, قدرت مواجهه با مشکلات افزایش مى یابد.از نظر روایات افرادى که به اراده خویش متکى اند, اگر به مصیبتى دچار شود, صبر مى کند وشکست نمى خورد (4).
3ـ سلامت روان: یکى دیگر از آثار اعتماد به نفس حفظ سلامت روان است. مازلو مى گوید: ما براى سلامت روانى خود نیاز به احساس اعتماد به نفس مثبت و قوى داریم(5). این امر وقتى روشن مى شود که بدانیم ضعف اعتماد به نفس, عوارضى چون نگرانى, بى ثباتى, اضطراب, بدبینى, پر خاشگرى, افسردگى, خودکم بینى, وسواس و غیره دارد.
اعتماد به نفس, نقش مؤثرى در جلب اعتماد دیگران دارد, چون تأثیرگذارى بر افراد بستگى زیادى به قدرت ایمان و خودباورى دارد.
اگر در جهان بایدت برترى نباید که خود پست و دون بشمرى
امام على(ع) مى فرماید: الرجل حیث ا ختار لنفسه ان صانها ارتفعت و ان ابتذلها اتّضعت; ارزش شخصیت هر فردى, وابسته به روشى است که اتخاذ مى کند; اگر نفس خود را از پستى بر کنار داشت, رفعت مقام پیدا مى کند و اگر آن را خوار شمرد, به پستى مى گراید(13).
4 ـ رشد اجتماعى:روان شناسان براى رشد اجتماعى, شاخص هایى را ذکر کرده اند که عبارت اند از: استقلال, پذیرش مسئولیت و آینده نگرى (6). یکى از پایه هاى واقعى رشد اجتماعى, اعتماد به نفس است. عدم سازگارى با محیط نتیجه بى اعتمادى و ضعف نفس است. اشخاصى را که مى بینید خجول، پرخاش گر, ساکت، پرگو و یا بى تصمیم هستند به خود اطمینان و اعتماد ندارند(7) .
ادامه دارد...
پی نوشت ها
1ـ محمدعلى سادات, راهنماى پدران و مادران, ج1, ص37.
2-بحارالانوار, ج68, ص138.
3ـ غلامعلى افروز, مباحثى در روان شناس و تربیت کودکان و نوجوانان, ص114
4-بحارالانوار, ج71, ص69.
5ـ غلامعلى افروز, همان, ص114.
6ـ رشد شخصیت, ترجمه سیما نظیرى, ص100.
7ـ محمدتقى فلسفى, همان, ص342.
منبع: طوبی، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، نوشته محمد سبحانی نیا